Tradycja dwunastu potraw
Jedną z najbardziej znanych tradycji wigilijnych jest przyrządzanie dwunastu potraw. Mają one symbolizować dwunastu apostołów, a w niektórych regionach kraju także dwanaście miesięcy w roku. Jednak nie zawsze tak było. W tradycji staropolskiej wieczerza wigilijna składała się z dziewięciu dań na dworach szlacheckich i jedenastu w pałacach magnatów. Niegdyś wierzono, że nieparzysta liczba potraw zapewni urodzaj i dostatek w przyszłym roku. Tradycja nakazuje, aby na wigilijnym stole znalazły się wszystkie płody ziemi: z pola, lasu, sadu i wody. Potrawy powinny być przygotowane głównie z ziaren maku, zbóż, miodu, grzybów oraz ryb. Każda z nich ma swoje symboliczne znaczenie.
Ryby
Rybom przypisywane jest znaczenie religijne. Pierwotnie ryba była symbolem chrześcijaństwa, a także chrztu i odradzania się życia. Greckie słowo Ichtys (ryba) jest akrostychem od: „Iesous Christom Theou Huios Soter” (Jezus Chrystus syn Boga, zbawca). W symbolice ludowej ryby były symbolem płodności i rodzącego się życia. Zjedzenie ryby podczas wieczerzy wigilijnej było gwarancją zdrowia i dostatku, a karpia - obfitości i siły. Na wigilijny stole bardzo popularny jest karp i śledzie, ale coraz częściej pojawia się także pstrąg, szczupak i łosoś.
Ziarna zbóż i maku
Ziarna zbóż i maku były typowymi składnikami potraw styp pogrzebowych i były ofiarowane jako dar dla błąkających się dusz. Ziarna zbóż były symbolem życiodajnej mocy, nieśmiertelności i dostatku, zaś mak – płodności. Przynajmniej jedna potrawa musiała zawierać mak, by w przyszłym roku zapewnić sobie pomyślność, bogactwo, a także potomków. Mak jest niezbędnym składnikiem kutii, makówek, strucli makowych, pierogów na słodko.
Kapusta i grzyby
Dawniej kapustę przede wszystkim kiszono na zimę. Uważano, że kapusta miała odrodzić życiodajną moc, która sprawia, że przyroda budzi się do życia na wiosnę. Według starych wierzeń miała chronić od złego, a także zapewniać siłę i witalność. Kapusta z grochem miała ponadto chronić przed chorobami. W wielu kulturach grzyby były ważnym elementem obrzędów magicznych. Wierzono, że umożliwiają one nawiązywanie kontaktów ze światem zmarłych. Podczas wieczerzy wigilijnej potrawy z grzybami miały zapewnić szczęście oraz dostatek. Podczas wieczerzy wigilijnej kapusta podawana jest zazwyczaj z grzybami lub grochem. Dodatkowo kapusta i grzyby są składnikiem farszu do pierogów, pasztecików i krokietów.
Miód i bakalie
Od najdawniejszych czasów miód uchodził za substancję magiczną, w której tkwią nadprzyrodzone moce. Wierzono, że chroni przed złem, zapewnia radość i dostatek. Był symbolem obfitości, szczęścia i miłości. Spożywany w dniu wigilii miał zapewnić przychylność sił nadprzyrodzonych, a także pomyślność i długie życie. Orzechy od wieków symbolizują tajemnicę, pieniądze i płodność. Orzech włoski to mądrość, laskowy źródło płodności, a także pojednania i cierpliwości, migdały to symbol nowego życia i nadziei. Wierzono, że zjedzenie orzechów chroni przed bólem zębów. Owoce są natomiast symbolem płodności i witalności. I tak:
- jabłka symbolizują miłość, zgodę i zdrowie. Powieszone na choince miały zapewnić siłę i długowieczność;
- gruszki były gwarancją długowieczności;
- śliwki odpędzały złe moce. Kompot ze śliwek lub potrawy z ich dodatkiem miały zapewnić pomyślność i szczęście.
- Podczas wigilijnej wieczerzy należało skosztować każdej potrawy, by w nadchodzącym roku niczego nie zabrakło.
